Schwyzertüütsch

Schwyzertüütsch
Obszar	Szwajcaria, Austria - Vorarlberg, Liechtenstein
Liczba mówiących	ok. 4,5 milionów
Ranking	?
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki germańskie **Języki zachodniogermańskie ***Język niemiecki ****Gwary schwyzertüütsch
Pismo	łacińskie
Status oficjalny
język urzędowy	Szwajcaria - de facto jako język mówiony w urzędach
Regulowany przez	?
Kody języka
ISO 639-1	-
ISO 639-2	gsw
ISO 639-3	gsw
SIL	GSW

Języki w Szwajcarii (gwary Schwyzertüütsch występują tylko na terenie strefy niemieckojęzycznej).

Schwyzertüütsch (także: Schwyzerdütsch i Schweizerdeutsch) to grupa gwar alemańskich języka niemieckiego na terenie Szwajcarii i Księstwa Liechtenstein. Gwary te dominują w mowie, podczas gdy językiem literackim jest standardowy język niemiecki (jednakże na terenie kantonów: Sankt Gallen i Zurych wydawane są książki w miejscowych gwarach alemańskich).

Między gwarami Schwyzertüütsch istnieją znaczne różnice: składają się z 3 głównych gwarowych zespołów alemańskich: dolnoalemańskiego (w mieście Bazylea), górnoalemańskiego (większość terytorium Szwajcarii z odrębnymi gwarami Berna i Zurychu) oraz wysokoalemańskiego (wschodnia część kantonu Valais, Oberland w kantonie Berno oraz wschodnia część kantonu Fryburg). Mieszkańcy tych różnych regionów bardzo często nie mogą się porozumieć (chociaż mieszkają na terenie jednego państwa i rozmawiają tzw. schwyzertüütsch). Stąd też możemy mówić co najwyżej o gwarach schwyzertüütsch, a nie o języku schwyzertüütsch. Również użytkownicy języka niemieckiego nie rozumieją szwajcarskich gwar alemańskich.

Gramatyka

Zasady wymowy

W wielu gwarach szwajcarskich bardzo często zanika nieakcentowane "e". Przykład:

• ich habe gefunden - i ha gfunde
• ich bin gegangen - i bi gange
• ich habe gesagt - i ha gseit

Często z "eu" tworzy się "ü" (jest to archaizm - nie zaszła dyftongizacja). Przykład:

• freundlich - fründlich
• Feuer - Füür
• Steuer - Stüür (Lenkrad)
  • lecz: i mues Stüre zale (Steuern)
• Abenteuer - Abentüür
• Teufel - Tüüfel

Z "äu" też często tworzy się "ü". Przykład:

• läuten - lüüte
• häuten - hüüte

ale:

• gläubig - glöibig

Z niemieckiego "ei" powstaje "i". Przykład:

• gleich - glych
• Feier - Fyr
• fein - fyn
• Zeit - Zyt

ale:

• zeigen - zäige lub zeige
• reisen - räise lub reise
• Schleier - Schläier lub Schleier

Jeśli na początku zdania pojawia się "ei", nie zostaje ono przekształcone w inną formę.

• Eier - Äier
• eins - Äis
• Eigentor - Äigegoal

Często "ie" pojawia się z przegłosem

• liebe Kinder - liebi Chind

Z "au" tworzy się "u". Przykład:

• auf - uf
• Aufgaben - Uufgabe
• Ausländer - Uusländer
• brauchen - bruuche

ale:

• kaufen - chaufe
• laufen - laufe
• glauben - glaube

Z "a" często powstaje "o". "ä" wymawiane jest jako [æ]. Przykład:

• Ich sage - i säge
• manchmal - mängsmal oder mängisch
• ich frage - i froge
• ich wage es - i woge es

Z "ü" często tworzy się "üe".

• ich übe - i üebe
• die Wunde blutet - d Wunde blüetet
• die Prüfung - d Prüefig

Z niemieckiego "k" tworzy się "ch". Przykład:

• ich bin krank - i bi chrank
• das Kleid - s Chleid
• das Kind - s Chind
• der Krieg - de Chrieg

Deklinacja (Rodzajnik)

Rodzajniki określone w gwarach szwajcarskich najczęściej ulegają zmianie np.

der Vater - de Vatter

die Mutter - d Mueter

das Kind - s Chind

die Menschen - d Mänsche

a tak wyglądają rodzajniki nieokreślone:

ein Mann - en Maa

eine Frau - e Frau

ein Kind - es Chind

A oto kilka przykładów dotyczących deklinacji:

der Vater ruft - de Vatter rüeft

der Beruf des Vaters - em Vatter sin Bruef

das Buch gehört dem Vater - s Buech ghört em Vatter

der Sohn überredet den Vater - de Sohn überredt de Vatter

die Mutter ruft - d Mueter rüeft

der Beruf der Mutter - de Mueter iren Bruef

das Buch gehört der Mutter - s Buech ghört de Mueter

der Sohn überredet die Mutter - de Sohn überredt dMueter

das Kind ruft - s Chind rüeft

die Schule des Kindes - im Chind sini Schuel

das Buch gehört dem Kind - s Buech ghört em Chind

die Mutter überredet das Kind - d Mueter überredt s Chind

Koniugacja (Czasownik)

Bezokoliczniki

W szwajcarskich gwarach pojawia się dodatek "go".

Przykład:

Wir gehen einkaufen - Mer gönd go ychaufe.

Wir gehen heute im Restaurant essen. - Mer gönd hüt im Restooràà go ässe.

Ich gehe spazieren - I gaa go spaziere.

ale: (czasowniki modalne)

Ich muss noch viel lernen. - I mues no vil lerne.

Ich soll aufräumen. - I sött ufrume.

Ich kann lesen. - i cha läse.

Czasowniki

Również w gwarach szwajcarskich występuje koniugacja. Te przykłady dotyczą wysokoalemańskich gwar.

ich gehe - i gaane (też i gang)

du gehst - du gaasch

er geht - er gaat

wir gehen - mir gönd (zachodnie dialekty: mir gaa)

ihr geht - ir gönd (zach. dir gaat)

sie gehen - si gönd (zach. si gaa)

ich frage - i frage

du fragst - du fragsch

er fragt - er fragt

wir fragen - mir fraged (zach. mir frage)

ihr fragt - ir fraged (zach. dir fragt)

sie fragen - si froged (zach. si frage)

ich bin - i bi

du bist - du bisch

er ist - er isch

wir sind - mir sind (zach. mir sy)

ihr seid - ir sind (zach. dir syt)

sie sind - si sind (zach. si sy)

Czasy

W gwarach szwajcarskich bardzo często pomija się niektóre czasy występujące w języku niemieckim. Dotyczy to przede wszystkim: Präteritum, Plusquamperfekt'u i Futur II.

ich sage - ich säge

ich sagte - nie istnieje

ich werde sagen - ich (wird) säge

ich habe gesagt - ich ha gsäit (zach. gseit)

ich hatte gesagt - nie istnieje

ich werde gesagt haben - nie istnieje

Czas "Perfekt" jest tworzony razem z: sein i haben.

ich ha gseit - ich bi gsprunge

ich ha grüeft - ich bi gange

ich ha gsuecht - ich bi gloffe

Zaimki osobowe

Również zaimki osobowe w wielu regionach Szwajcarii są wymawiane inaczej np:

ich - ich (i na terenie Szwajcarii wschodniej)

du - du (czasami dü)

er, sie, es - er, sie, s

wir - mir

ihr - ir (dir na wschodzie)

sie - si

Sie - Si (Dir w kantonie Bern)

mein - mis

dein - dis

sein - sis

unser - öisers

euer - öiers

ihr - ires

Konjunktiv

Koniunktiv jest tworzony razem z „würde“:

Ich würd säge - (i wür säge)

Ich würd bruche - i wür bruche)

Mir würded säge - (mer würid säge)

Mir würded bruche - (mer würid bruche)

Wyrazy łączone

Bardzo często w gwarach szwajcarskich tworzy się wyrazy łączone

Przykład:

Gehen wir? - Gömer?

Das kann man nicht sagen. - Das chame(r) nid säge.

Müssen wir das machen? - Müemmer das mache?

Literatura szwajcarskojęzyczna

Do dnia dzisiejszego na terenie Szwajcarii pojawiają się książki pisane w "schwyzertüütsch". Najczęściej pochodzą one z kantonu Zurych reprezentując miejscowy dialekt. Niemniej jednak w dolinie Toggenburg są pisane w miejscowej gwarze sagi i baśnie.

Bibliografia

• Marti, Werner (1985): Berndeutsch-Grammatik. Bern: Francke. ISBN 3-305-00073-2
• Suter, Rudolf (1992): Baseldeutsch-Grammatik. Basel: Merian. ISBN 3-85616-048-5

Zobacz też

• Język niemiecki
• Języki zachodniogermańskie
• Dialekt alemański
• Züritüütsch