Dialekty języka polskiego

Szablon:DoPoszerzenia Szablon:Odlinkować

Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (wg Dejny)

Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (wg Urbańczyka w modyfikacji A. Krawczyk-Wieczorek)

Zasięg dialektów kresowych wg Zofii Kurzowej

Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany polszczyzny, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Charakteryzują się dużą odmiennością od języka ogólnego głównie w zakresie fonetyki i leksyki.

Z dialektami związane są cztery podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, szadzenie, jabłonkowanie i kaszubienie. Innymi cechami charakterystycznymi niektórych gwar polskich są: bylaczenie (gwary północnokaszubskie) i brak wałczenia (gwary wschodnie Mazowsza i gwary Kresów Wschodnich).

Dialekty

Obszar występowania ludowej polszczyzny pokrywa się obecnie mniej więcej z terytoriami dawnej II Rzeczypospolitej, czyli Polski bez Pomorza Zachodniego, Ziemi lubuskiej, Łużyc, Dolnego Śląska i północnej części polskich Prus Wschodnich, ale z zachodnimi Białorusią i Ukrainą oraz południowo-wschodnią Litwą (głównie Wileńszczyzną). Na ziemiach odzyskanych używa się odmiany zwanej nieprecyzyjnie nowymi dialektami mieszanymi, czyli dialektu kulturalnego z niewielkimi naleciałościami regionalnymi z dowolnych dialektów, głównie kresowych.

Charakterystyka

Dialekty w Polsce:

• dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów Wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)
  • dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwar Ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany
• dialekt małopolski – dialekt który odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się polszczyzny literackiej, charakteryzje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
• dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wpływać na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, kształtując raczej język potoczny, charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))
• dialekt śląski – archaiczny dialekt pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie u i y, widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego
• dialekt kaszubski – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego
• nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja

Dialekty używane poza granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:

• dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na Litwie i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego
• dialekt południowokresowy – dialekt obecny na Ukrainie, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego

Kształtowanie i rozwój

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Pięć ośrodków kształtowania się entnicznej polszczyzny

Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennych – Pomorzan (Pomorze), Polan (Wielkopolska), Wiślan (Małopolska), Mazowszan (Mazowsze) i Ślężan (Śląsk).

Rozwój dialektów polskich można podzielić na cztery okresy:

• od początku państwowości polskiej do wieku XVI

Ludnośc polska posługuje się powszechnie dialektami ludowymi, ale z czasem wśród inteligencji wykształca się tzw. dialekt kulturalny, będący początkiem unifikacji i integracji językowej narodu polskiego. W zależności od znaczenia regionów kraju język literacki rozwija się początkowo w Wielkopolsce, później w Małopolsce. Ludnośc wiejska kontynuuje tradycje posługiwania się rodzimymi gwarami.

• od lat trzydziestych XVI wieku do lat dwudziestych wieku XX

Znaczenie języka literackiego zaczyna wzrastać kosztem regionalnych odmian polszczyzny. Język ogólnonarodowy przejmuje rolę środka komunikacji warstw wykształconych, w tym duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Dialekty stają się mową ludności wiejskiej, kształtują się także gwary miejskie.

• lata 1925 - 1955

Procesy scalające języka nasilają się wraz z rozwojem mediów i wykształcania się klas społeczeństwa.

• od lat 60-tych do czasów obecnych

Postępujący zanik dialektów ludowych na rzecz uniwersalnego języka ogólnopolskiego.

Szablon:Przypisy