Dialekt aragoński

Aragonés
Obszar	Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii)
Liczba mówiących	10 000 – 30 000
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki romańskie Języki zachodnioromańskie Język hiszpański Dialekt aragoński
Pismo	łaciński

Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego

Dialekt aragoński – dialekt języka hiszpańskiego używany obecnie przez około 11 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze automicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii.

Historia

Aragoński wyodrębnił się, około ósmego wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii dialekt ten rozprzestrzeniał się (głównie w kierunku południowym).

Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono dialektem aragońskim, a na wschodzie – językiem katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej przejmowany przez nowe obszary królestwa (takie jak choćby Baleary) niż aragoński.

Unia Aragonii i Kastylii spowodowało dalszy zanik dialektu aragońskiego. Choć porozumiewało się nim wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.

Najbardziej tragicznym momentem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w dwudziestym wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek etnolektu innego niż kastylijski.

Czasy obecne

W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysięcy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.

Gwara Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i dialektu aragońskiego.

Obszar użycia dialektu aragońskiego

Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten dialekt wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.

Języki i dialekty używane na obszarze Aragonii

Modlitwa "Ojcze Nasz" w dialekcie aragońskim

dialekt aragoński:

Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d'o mal. Amén.

dla porównania hiszpański (kastylijski):

Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.

Dialekt aragoński a języki zachodnioromańskie

Różnice w słownictwie

Dialekt aragoński jest blisko spokrewniony z gwarami kastylijskimi, katalońskim i oksytańskim, jednak miały na niego wpływ także inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż słownictwo języka ogólnego Hiszpanii. Inne mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do dialektu aragońskiego z języka hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku literackim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

aragoński	kataloński	hiszpański	znaczenie oraz uwagi
polideza	bellesa	belleza	"piękno", "piękność"
esporte	esport	deporte	"sport"
amostrar, amostranza	ensenyar, ensenyament	enseñar, enseñanza	"uczyć", "nauczanie"
esdebenidero	futur	futuro	"przyszłość"
trucazo, trucar	cop, copejar	golpe, golpear	"cios", "uderzać"
charrar/parlar	parlar	hablar	"mówić"
mesmo	mateix	mismo	"sam"
traza (r.ż)	manera	modo (r.m)	"sposób"
parola	paraula	palabra	"słowo"
velocidat	velocitat	rapidez	"szybkość"
garra	cama	pierna	"noga"
polaco	polonés	polaco	"polski"
branca	branca	rama	"gałąź", "dziedzina"
chenullo (r.m.)	genoll	rodilla (r.ż)	"kolano"
puet estar que	potser	tal vez	"być może"
zaguero	darrer	último	"ostatni"
emplegar	utilitzar	usar, utilizar	"używać"
vegata	vegada	vez	"raz"

Różnice w gramatyce

Rodzajnik

Dialekt aragoński	Język kataloński	Język hiszpański
o, lo/ro, el	el	el
a, la/ra	la/sa	la
os, los/ros, es	els	los
as, las/ras	les	las

Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á

Rzeczownik

Odmiana rzeczownika

Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) – arag. d'o, hiszp. de la – arag. d'a.

Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la – arag. á lo/á ro, á la/á ra.

Inne przyimki:

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
desde	dende	"od"
hasta	dica	"do"
para	ta, t' (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską)	"dla"
por	por/ta	"przez", "po", "z"
según	seguntes	"według"
sobre	sopre	"na", "nad"

Liczba mnoga

Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores – arag. sozials, relichions, escritors.

Czasownik

Odmiana czasownika "być" (niektóre formy)

• Większość gwar dialektu aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu "być", jak ogólnohiszpańskie ser i estar

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
ser/estar	estar	bezokolicznik
es/está	ye	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/están	son	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estaba	yera	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvo	estió	czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
sido/estado	estato	imiesłów przeszły

Odmiana czasownika "mieć" (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
haber	aber	bezokolicznik
ha	ha	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
han	han	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Odmiana czasownika "móc" (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
puede	puet/pué	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
pueden	pueden	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Odmiana czasownika "robić" (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
hacer	fer	bezokolicznik
hace	fa	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
hecho	feito	imiesłów przeszły

• Czas teraźniejszy:
  • Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu etnolektach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej – w hiszpańskim -áis , w aragońskim -as.
• Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado – arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados – arag. estatos.

W obu etnolektach partykuła przecząca ma postać no.

Spójniki

Język hiszpański	Dialekt aragoński	Znaczenie
aunque	anque	"chociaż"
cuando	cuan	"kiedy", "gdy"
o	u	"lub"
y	e/y	"i"

Zaimki

Zaimki osobowe:

Język hiszpański	Dialekt aragoński	Znaczenie
yo	yo	"ja"
tu	tu	"ty"
él, ella, Usted	el/er, ella/erra, Busté	"on", "ona", "pan"
nosotros	nusatros	"my"
vosotros	busatros	"wy"
ellos, ellas	ellos/ers, ellas/eras	"oni", "one"

Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu etnolektach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim ogólnym łączą się z nim jako przyrostek, a w dialekcie aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse – arag. referir-se.

W dialekcie aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su – arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus – arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).

Zaimek osobowo-zwrotny se w dialekcie aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Inne zaimki:

Język hiszpański	Dialekt aragoński	Znaczenie
cada una	cadaguna	"każda"
cualquier	cualsiquier	"każdy"
este, esta	iste, ista	"ten", "ta"

Przysłówki

• Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
• Inne przysłówki:

Język hiszpański	Dialekt aragoński	Znaczenie
ahí, allí	astí	"tam"
así	asinas	"tak", "w ten sposób"
como	como	"jak"
después	dimpués	"potem"
donde	an que	"gdzie"
hoy	güe	"dziś"
jamás	xamás	"nigdy"
mientras, durante	mientres	"tymczasem"
siempre	perén	"zawsze"
sólo	nomás	"tylko", "jedynie"
también	tamién	"także"

Linki zewnętrzne

• Consello d'a Fabla Aragonesa

Szablon:Dialekty hiszpańskie