Dialekt małopolski należy do dialektów języka polskiego, którym posługują się mieszkańcy Małopolski[1]. Nie jest on jednakowy w całym regionie.
W dialekcie małopolskim występowały wg. Pola - trzy "odcienia": sandomierski, lubeski, i czerwono-ruski (sanocki). Dialekt ten autor uważa za najbardziej urozmaicony[2].
Charakterystyka[]
Jego cechy to m.in.:
- charakterystyczna, nosowa wymowa "ą" i "ę", wymowa końcówki "-enka", jak w "ręka" (np. [paɲεŋka])
- w dialektach małopolskim, wielkopolskim i śląskim oprócz obstruentów udźwięczniają też sonoranty (samogłoski oraz j, ł, l, r, m, n, ń) – np. "sok malinowy" w standardzie (i dialekcie mazowieckim) → "sokmalinowy" w dialekcie małopolskim (i nie tylko) → "sogmalinowy", "PSL" → "peezel" (każda nazwa litery jest traktowana jak osobny morfem, więc zachodzi udźwięcznianie, którego nie ma w słowie "pesel"). Częściej niż w standardzie zachodzi udźwięcznianie nie tylko na granicy wyrazów – "jeźli", "-źmy" itd., choć nie jest tak częste. W gwarach dialektu małopolskiego udźwięcznianie zachodzi nawet na granicy mniej zauważalnych morfemów – "jest-em" → "jezdem", a nawet w kontekstach nietypowych, np. "ślisko" → "ślizgo".
- akcent wyrazowy inicjalny, przesunięcie akcentu w wołaczu na ostatnią sylabę
- częste używanie partykuły "że" w trybie rozkazującym ("weźże", "idźże", "zróbże", "podajże")
- charakterystyczny zaśpiew w mowie potocznej
- zlewanie zbitek "t-sz" i "d-ż" w afrykaty "cz" i "dż". Różnice są tu analogiczne, jak przy udźwięcznianiu – w standardowym języku polskim następuje to tylko przed obstruentami. Np. "drzwi" → "dżwi" (w starannej, nienaturalnej, wymowie "dżżwi", w hiperpoprawnej "d-żwi"), ale "trzmiel" → "cz-szmjel" i "trzy" → "cz-szy" (w starannej, nienaturalnej, wymowie "t-szmjel", "t-szy"), natomiast w dialekcie małopolskim także przed sonorantami (łącznie z samogłoskami) – "czmjel" , "czy".
Rodzaje gwar małopolskich[]
Poza dialektem używanym przez inteligencję, wśród mieszkańców regionu, a zwłaszcza jego południowej części, występują liczne gwary, które różnią się od ogólnonarodowego języka nie tylko wymową, ale i słownictwem. Najbardziej popularne gwary Małopolski to:
- gwara krakowska,
- gwara podhalańska,
- gwara sądecka,
- gwara zagłębiowska,
- gwara żywiecka
- gwara kielecka zwana również świętokrzyską
Zasięg występowania[]
Dialekt małopolski wywarł wpływ na wschodnie (górnośląskie) odmiany dialektu śląskiego (m.in. przez związki kulturowe, zwłaszcza po wzmocnieniu odrębności Dolnego Śląska od Korony, także przynależność części Górnego Śląska do diecezji krakowskiej, a nie wrocławskiej) oraz na dialekt południowokresowy (ze względu na osadnictwo), a w konsekwencji na nowo tworzące się gwary na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W średniowieczu i renesansie dialekt małopolski był jednym z głównych (obok wielkopolskiego) dialektów tworzącego się ogólnopolskiego języka literackiego. Następnie jego rola spadła na rzecz dialektu mazowieckiego. Związki gwar północnomałopolskich z centrum dialektu rozluźniły się zwłaszcza w okresie rozbiorów, przez co gwary tych części Małopolski, które weszły w skład Kongresówki (gwary łęczycko-sieradzkie, radomskie, kieleckie i lubelskie), przejęły wiele cech dialektu mazowieckiego.
Szablon:Przypisy
Ta strona zawiera treści z Wikipedii.
Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Dialekt małopolski. Lista autorów jest dostępna w
historii strony. |
- ↑ .gwarypolskie.uw.edu.pl
- ↑ Kształcenie językowe. Uniwersytet Wrocławski. t.1-4, s. 67; "na północ od Łemkowszczyzny, na południowo-zachodnim skraju gwar nadsańskich" [w:] Slavia Orientalis. t.14, 1965. s. 247; "W dialekcie sanockim spotyka się wymowę z "n" podwójnym, a więc "Góry Słonne", jak w innych przymiotnikach, wymawianych tutaj: "szklanny", a nawet "drzewianny". [w:] Towarzystwo Literackie imienia Adama Mickiewicza, Instytut Badań Literackich PAN. Pamiętnik literacki, t. 95., nr 1-2, 2004. s. 106