Aragonés | |
Obszar | Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii) |
Liczba mówiących | 10 000 – 30 000 |
Klasyfikacja genetyczna | Języki indoeuropejskie
|
Pismo | łaciński |
Dialekt aragoński – dialekt języka hiszpańskiego używany obecnie przez około 11 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze automicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii.
Historia[]
Aragoński wyodrębnił się, około ósmego wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii dialekt ten rozprzestrzeniał się (głównie w kierunku południowym).
Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono dialektem aragońskim, a na wschodzie – językiem katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej przejmowany przez nowe obszary królestwa (takie jak choćby Baleary) niż aragoński.
Unia Aragonii i Kastylii spowodowało dalszy zanik dialektu aragońskiego. Choć porozumiewało się nim wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.
Najbardziej tragicznym momentem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w dwudziestym wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek etnolektu innego niż kastylijski.
Czasy obecne[]
W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysięcy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.
Gwara Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i dialektu aragońskiego.
Obszar użycia dialektu aragońskiego[]
Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten dialekt wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.
Modlitwa "Ojcze Nasz" w dialekcie aragońskim[]
dialekt aragoński:
- Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d'o mal. Amén.
dla porównania hiszpański (kastylijski):
- Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.
Dialekt aragoński a języki zachodnioromańskie[]
Różnice w słownictwie[]
Dialekt aragoński jest blisko spokrewniony z gwarami kastylijskimi, katalońskim i oksytańskim, jednak miały na niego wpływ także inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż słownictwo języka ogólnego Hiszpanii. Inne mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do dialektu aragońskiego z języka hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku literackim, ale rzadziej używane.
Przykłady:
aragoński | kataloński | hiszpański | znaczenie oraz uwagi |
---|---|---|---|
polideza | bellesa | belleza | "piękno", "piękność" |
esporte | esport | deporte | "sport" |
amostrar, amostranza | ensenyar, ensenyament | enseñar, enseñanza | "uczyć", "nauczanie" |
esdebenidero | futur | futuro | "przyszłość" |
trucazo, trucar | cop, copejar | golpe, golpear | "cios", "uderzać" |
charrar/parlar | parlar | hablar | "mówić" |
mesmo | mateix | mismo | "sam" |
traza (r.ż) | manera | modo (r.m) | "sposób" |
parola | paraula | palabra | "słowo" |
velocidat | velocitat | rapidez | "szybkość" |
garra | cama | pierna | "noga" |
polaco | polonés | polaco | "polski" |
branca | branca | rama | "gałąź", "dziedzina" |
chenullo (r.m.) | genoll | rodilla (r.ż) | "kolano" |
puet estar que | potser | tal vez | "być może" |
zaguero | darrer | último | "ostatni" |
emplegar | utilitzar | usar, utilizar | "używać" |
vegata | vegada | vez | "raz" |
Różnice w gramatyce[]
Rodzajnik[]
Dialekt aragoński | Język kataloński | Język hiszpański |
---|---|---|
o, lo/ro, el | el | el |
a, la/ra | la/sa | la |
os, los/ros, es | els | los |
as, las/ras | les | las |
Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á
Rzeczownik[]
- Odmiana rzeczownika
Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) – arag. d'o, hiszp. de la – arag. d'a.
Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la – arag. á lo/á ro, á la/á ra.
Inne przyimki:
hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
---|---|---|
desde | dende | "od" |
hasta | dica | "do" |
para | ta, t' (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską) | "dla" |
por | por/ta | "przez", "po", "z" |
según | seguntes | "według" |
sobre | sopre | "na", "nad" |
- Liczba mnoga
Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores – arag. sozials, relichions, escritors.
Czasownik[]
- Odmiana czasownika "być" (niektóre formy)
- Większość gwar dialektu aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu "być", jak ogólnohiszpańskie ser i estar
hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
---|---|---|
ser/estar | estar | bezokolicznik |
es/está | ye | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
son/están | son | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
era/estaba | yera | czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza |
fue/estuvo | estió | czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza |
sido/estado | estato | imiesłów przeszły |
- Odmiana czasownika "mieć" (niektóre formy)
hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
---|---|---|
haber | aber | bezokolicznik |
ha | ha | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
han | han | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
- Odmiana czasownika "móc" (niektóre formy)
hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
---|---|---|
puede | puet/pué | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
pueden | pueden | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
- Odmiana czasownika "robić" (niektóre formy)
hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
---|---|---|
hacer | fer | bezokolicznik |
hace | fa | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
hecho | feito | imiesłów przeszły |
- Czas teraźniejszy:
- Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu etnolektach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej – w hiszpańskim -áis , w aragońskim -as.
- Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado – arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados – arag. estatos.
W obu etnolektach partykuła przecząca ma postać no.
Spójniki[]
Język hiszpański | Dialekt aragoński | Znaczenie |
---|---|---|
aunque | anque | "chociaż" |
cuando | cuan | "kiedy", "gdy" |
o | u | "lub" |
y | e/y | "i" |
Zaimki[]
Zaimki osobowe:
Język hiszpański | Dialekt aragoński | Znaczenie |
---|---|---|
yo | yo | "ja" |
tu | tu | "ty" |
él, ella, Usted | el/er, ella/erra, Busté | "on", "ona", "pan" |
nosotros | nusatros | "my" |
vosotros | busatros | "wy" |
ellos, ellas | ellos/ers, ellas/eras | "oni", "one" |
Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu etnolektach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim ogólnym łączą się z nim jako przyrostek, a w dialekcie aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse – arag. referir-se.
W dialekcie aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su – arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus – arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).
Zaimek osobowo-zwrotny se w dialekcie aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
Inne zaimki:
Język hiszpański | Dialekt aragoński | Znaczenie |
---|---|---|
cada una | cadaguna | "każda" |
cualquier | cualsiquier | "każdy" |
este, esta | iste, ista | "ten", "ta" |
Przysłówki[]
- Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
- Inne przysłówki:
Język hiszpański | Dialekt aragoński | Znaczenie |
---|---|---|
ahí, allí | astí | "tam" |
así | asinas | "tak", "w ten sposób" |
como | como | "jak" |
después | dimpués | "potem" |
donde | an que | "gdzie" |
hoy | güe | "dziś" |
jamás | xamás | "nigdy" |
mientras, durante | mientres | "tymczasem" |
siempre | perén | "zawsze" |
sólo | nomás | "tylko", "jedynie" |
también | tamién | "także" |
Linki zewnętrzne[]
Szablon:Dialekty hiszpańskie
Ta strona zawiera treści z Wikipedii.
Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Język_aragoński. Lista autorów jest dostępna w
historii strony. |