Dialekt alemański

Alemannisch
Obszar	Szwajcaria, Niemcy, Austria, Liechtenstein i inne
Liczba mówiących	około 10 milionów
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki germańskie **Języki zachodniogermańskie ***Dialekt alemański

Dialekt alemański (nazwa własna: Alemannisch) – grupa gwar górnoniemieckich języka wysokooniemieckiego z rodziny języków germańskich. Niekiedy określany jako odrębny od niemieckiego "język alemański". Istnieje głównie w formie mówionej, rolę języka literackiego na obszarze jego występowania pełni język niemiecki.

Posługuje się nim około 10 milionów ludzi w 7 państwach: Szwajcaria (cały region niemieckojęzyczny), RFN (Szwabia i większość Badenii-Wirtembergii), Austria (tylko Vorarlberg), cały Liechtenstein, Włochy (kilka izolowanych miejscowości w płn.-zach. Alpach), Francja (Alzacja) oraz Wenezuela (język kilku osad kolonistów od 1843).

Nazwa dialektu pochodzi od dawnego związku niemieckich plemion z tego regionu (Alamanowie).

Odmiany

Istnieją następujące warianty dialektu alemańskiego:

• szwabski (Szwabia, RFN), jego cechą jest zastąpienie górnowysokoniemieckich: û, î przez [ou], [ei] (zamiast niemieckich: [aʊ], [aɪ]).
• dolnoalemański lub południowoalemański, zachował niemieckie: /k/ jako [kʰ] (lub [kx]), zamiast górnoalemańskiego [x]. Pododmiany:
  • alemański okolic Jeziora Bodeńskiego (południowa Wirtembergia, płd.-wsch. Badenia, płn.-zach. Vorarlberg)
  • alzacki
  • Alemán Coloniero (w Wenezueli)
  • dialekt Bazylei (miasto Bazylea w Szwajcarii)
• górnoalemański (Szwajcaria i częściowo Vorarlberg oraz południowy Schwarzwald). cechuje się przejściem /k/ w [x]. Pododmiany:
  • gwara Berna
  • gwara Zurychu - Züritüütsch
  • gwara Vorarlbergu
• wysokoalemański lub najwyższy alemański (we wschodniej części kantonu Valais, kilku miejscowościach we włoskich Alpach, w Oberlandzie (kanton Berno) i w niemieckojęzycznej części kantonu Fryburg. W odróżnieniu od innych gwar posiada [ʃniːə(n)], [buːə(n)] zamiast [ʃneijə bouwə]. Pododmiany:
  • gwary kantonu Valais
    • gwara Walser

Język literacki

Najstarszym zapisem dialektu są krótkie napisy na fibulach, pochodzących z VI wieku. Pierwsze teksty ciągłe zostały zapisane w VIII wieku w opactwie Sankt Gallen, np. modlitwa Ojcze nasz:

Fater unser, thu bist in himile

uuihi namu dinan

qhueme rihhi diⁱn

uuerde uuillo diin,

so in himile, sosa in erdu

prooth unseer emezzihic kip uns hiutu

oblaz uns sculdi unsero

so uuir oblazem uns skuldikem

enti ni unsih firleit in khorunka

uzzer losi unsih fona ubile

Konfederacja Szwajcarska sporządziła swoje kroniki w XIV wieku w dialekcie alemańskim. Także na ten dialekt przetłumaczył Biblię szwajcarski reformator religijny Huldrych Zwingli w 1520. Od XVII wieku datuje się wypieranie gwar alemańskich przez język niemiecki, jako język literacki. Z tego powodu do dziś nie istnieje żadna spójna ortografia gwar alemańskich (brak normy literackiej).

W 1803 Johann Peter Hebel napisał Opowieści alemańskie (Alemannische Gedichte) w tym dialekcie. Szwajcarscy pisarze często świadomie używają zapożyczeń z dialektu tzw. "helwetyzmów" w swoich utworach, pisanych w języku niemieckim, np. Jeremias Gotthelf i Tim Krohn.

Cechy

Południowa (alpejska) część obszaru dialektu cechuje się znacznie większymi różnicami od standardowego języka niemieckiego, niż część północna (w RFN).

Ponieważ południowe gwary alemańskie (np. w Szwajcarii) są w większości trudno lub w niewielkim stopniu rozumiane przez użytkowników języka niemieckiego, niektórzy językoznawcy, opierając się na kryteriach SIL International i UNESCO, opisują ten dialekt jako odrębny "język alemański" lub 4 odrębne języki: szwabski, alemański, walser i niemiecki "colonia tovar" (w Wenezueli).

Szwajcarskie gwary alemańskie są często określane jako "szwajcarski język niemiecki" lub Schwyzerdütsch.

Najważniejsze cechy to:

• częste użycie zdrobnień: na północy- przyrostek -le; na południu: -li (zamiast niemieckiego -chen), np. Häusle, Hüüsle, Hüüsli, Hiisli (domek).
• Zróżnicowanie między południowymi i północnymi gwarami w wymowie ch po samogłoskach: i, e, ä, ö, ü i spółgłoskach.
• czasownik być jest różnie odmieniany w różnych gwarach:
  (częste formy gs*- pochodzą od słów pokrewnych ge-sein, niespotykanych we współczesnym języku niemieckim.)

Odmiana czasownika być w gwarach alemańskich
język polski (język niemiecki)	dolnoszwabski	alzacki	Allgäuerisch	Dolny Markgräflerland	Voralpenland	wschodnioszwajcarski	zachodnioszwajcarski	Sensler
ja jestem (ich bin)	I ben	Ich bin	I bin	Ich bi	I bee	I bi	I(g) bi	I bû
ty jesteś (du bist)	du bisch	dü bisch	du bisch	du bisch	dou bisch	du bisch	du bisch	dù bûsch
on jest (er ist)	er isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch
my jesteśmy (wir sind)	mir send	mir sinn	mir send/sönd	mir sin	mr send	m(i)r send/sön/sinn	mir sy	wier sy
wy jesteście (ihr seid)	ihr send	ihr sinn	ihr send	ihr sin	ihr send	i(i)r sönd/sind	dihr syt	ier syt
oni są (sie sind)	dui send	sie sinn	dui send	si sin	dia send	di sönd	si sy	si sy
ja byłem (ich bin ... gewesen)	i ben gwä	ich bin gsinn	i bi gsi	ich bi gsi	i bee gsei	i bi gsi	i(g) bi gsi/gsy	i bû gsyy

Zobacz też

• Schwyzertüütsch

Linki zewnętrzne

• Ethnologue
• poezja i encyklopedia alemańska
• Wikipedia alemańska